Γράφει ο Μαυροζαχαράκης Εμμανουήλ
Δρ. Πολιτικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Εισαγωγή
Στην Ελλάδα απουσιάζει μία συνεκτική ιστορική παράδοση δημοκρατικού
σοσιαλισμού τύπου βόρειας και κεντρικής Ευρώπης. Δεν υπάρχει επομένως μία
συγκροτημένη παράταξη διαχρονικά αφοσιωμένη στο εγχείρημα της κοινωνικής
δημοκρατίας με καθαρές πολιτικές οριοθετήσεις και διαχωριστικές γραμμές, σε
αντίθεση με τις απαιτήσεις της σημερινής συγκυρίας.
Το κενό αυτό εναλλακτικής πρότασης εξουσίας και ρεαλιστικής βαλβίδας διεξόδου, διευκολύνει την πολιτική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού. Σήμερα θίγονται στοιχειώδης διαστάσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου ενώ ταυτόχρονα υπονομεύονται οι συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης και παγιώνεται
η κοινωνική αστάθεια σε όλη την Ευρώπη.
Την ώρα που το κράτος πρόνοιας βρίσκεται σε φάση περιστολής, η ιδέα της κοινωνικής δημοκρατίας, η οποία θέτει την κοινωνική ισότητα στο επίκεντρό της, έχει ξεχαστεί σε μεγάλο βαθμό. Γίνεται διαρκής λόγος για τη “δημοκρατία” και την υπεράσπισή της, παρόλο που ζούμε εδώ’και καιρό σε μια δημοκρατία «βιτρίνα».
Η κοινωνική δημοκρατία
Στο παρόν άρθρο προσδιορίζεται η έννοια της κοινωνικής δημοκρατίας όπως
την έθεσε ο Hermann Heller (2023). Ο καθηγητής συνταγματικού δικαίου Heller
(1891-1933) συγκαταλέγεται στους πιο διορατικούς πολιτικούς στοχαστές της
εποχής του.
Όντας, προνοητικός υπερασπίστηκε από την αρχή το συνταγματικό
κράτος της Βαϊμάρης ως πρώτο θεσμοθετημένο συνταγματικά κοινωνικό κράτος
δικαίου, και υποστήριξε μια ρεφορμιστική σοσιαλιστική αναδιοργάνωση του
οικονομικού συστήματος, προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος από τη φιλελεύθερη στη
κοινωνική δημοκρατία.
Για τον Heller, η δημοκρατία βασίζεται σε κοινές αξίες, απαιτεί κοινωνική ομοιογένεια και σέβεται το κράτος δικαίου. Ταυτόχρονα, το δημοκρατικό κράτος πρέπει να υπερασπίζεται αποφασιστικά τον εαυτό του έναντι των εχθρών του, που είναι ο αυταρχικός φιλελευθερισμός η απειλή της φασιστικής δικτατορίας, αλλά και ο αυταρχικός σοσιαλισμός.
Ο Heller εστίασε στην πολιτική ανάσχεση του καπιταλισμού, θεωρώντας ότι μία ουσιαστική λειτουργία της πολιτικής πρέπει να εμποδίζει την επίδραση της οικονομικής λειτουργίας και να την αναπροσανατολίζει προς το κοινωνικό συμφέρον, κατά απόλυτη αναγκαιότητα. Ως εκ
τούτου, θεωρούσε ότι το δημοκρατικό κράτος έχει την ευθύνη να εξασφαλίζει μία ορισμένη κοινωνική συνοχή και ομοιογένεια και ότι οι μεγάλες διαφορές στο εισόδημα και τον πλούτο είναι ασυμβίβαστες με την συνταγματικά κατοχυρωμένη λαϊκή κυριαρχία που ορίζει ότι κάθε κρατική εξουσία πηγάζει από τον λαό.
Η έννοια της κοινωνικής δημοκρατίας όπως την έθεσε ο Heller δεν περιορίζει σε καμία
περίπτωση την δημοκρατία στις εκλογές προσθέτοντας ένα κράτος πρόνοιας.
Αντίθετα, πρόκειται για την επέκταση της ουσιαστικής έννοιας του κράτους δικαίου στο πεδίο της εργασίας και της ιδιοκτησίας. Με άλλα λόγια, η νομική -τυπική ισότητα πρέπει να συμπληρωθεί από την οικονομική-υλική ισότητα.
Η διαφορά της φιλελεύθερης από την κοινωνική δημοκρατία έγκειται κατά τον Heller στο γεγονός ότι η κοινωνική δημοκρατία δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην δίκαιη οργάνωση των
κοινωνικοοικονομικών σχέσεων, ενώ η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν εξετάζει ούτε
οργανώνει το οικονομικό υποκείμενο. Είναι σαφές ότι μία δίκαιη οικονομική τάξη
πραγμάτων απαιτεί ένα κοινωνικό θεσμικό σύστημα στο καπιταλισμό το οποίο θα
δίνει την δυνατότητα στα ανίσχυρα κοινωνικά στρώματα να επιβάλουν τα
συμφέροντα τους με την κινητοποίηση πλειοψηφιών.
Επομένως, η δίκαιη οργάνωση των κοινωνικοοικονομικών σχέσεων , είναι αποτέλεσμα δημοκρατικά οργανωμένων πολιτικών διαδικασιών. Η κοινωνική δημοκρατία στο πνεύμα του Heller περιέχει μία έννοια της δικαιοσύνης η οποία προσιδιάζει με την έννοια της κοινωνικής ισότητας.
Η κοινωνική ισότητα αναφέρεται σε μία αρχή διανομής υλικών και άυλων αγαθών. Η
κοινωνία νοείται ως μία συλλογικότητα συνεργασίας και αλληλεξάρτησης , με πρόθεση την δημιουργία κοινωνικής ισότητας με απώτερο στόχο μία τάξη πραγμάτων στην οποία όλοι οι άνθρωποι , ανεξάρτητα από τα ατομικά χαρακτηριστικά και τις διαφορές τους , διαθέτουν την ίδια ελευθερία να αναπτύξουν την προσωπικότητα τους.
Ωστόσο η κοινωνική ισότητα με αυτή την έννοια είναι αδιανόητη χωρίς κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς που εξασφαλίζουν την πρωτοκαθεδρία της πολιτικής έναντι του καπιταλισμού. Ενδεικτικοί τέτοιοι θεσμοί είναι ένα ισχυρό ρυθμιστικό κράτος, η κοινοβουλευτική δημοκρατία, ισχυρά κόμματα των μη προνομιούχων, ελεύθερα και ισχυρά συνδικάτα κοκ .
Στο πλαίσιο αυτό είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι η κοινωνική δημοκρατία πρέπει να βρίσκεται σε πλήρη σύμπλευση με τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως βάση κάθε
δημοκρατικής πολιτικής. Όταν αυτά παραβιάζονται δεν μπορεί να υπάρξει ευημερία,
κοινωνική ειρήνη, δικαιοσύνη ή οικονομική ανάπτυξη. Το εγχείρημα μίας νέας
κοινωνικής και πολιτικής μεταρρύθμισης πρέπει να έχει ως επίκεντρο την κοινωνική
δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα στον αντίποδα των δεξιών ιδεολογιών και
της κοινωνικής αναλγησίας που τις διέπει.
Η κρίση της δημοκρατικής αριστεράς
Ο γενικότερος κατακερματισμός της κοινωνικής αριστεράς την κάνει να μοιάζει με θρυμματισμένο καθρέπτη. Αυτό δεν της επιτρέπει να ανταποκριθεί στα ζητούμενα της εποχής. Η ανάγκη συγκρότησης μίας πολιτικοκοινωνικής συμμαχίας που θα εκφράζει την κοινωνική δημοκρατία, είναι σήμερα πειστικότερη από ποτέ. Στο πλαίσιο αυτό, είναι ανάγκη έννοιες όπως “μεταρρύθμιση” και “εκσυγχρονισμός”, να αποκτήσουν θετικό πρόσημο στο ιδεολογικό εννοιολογικό οπλοστάσιο της αριστεράς, διότι σήμερα διαθέτουν την καθολική ερμηνεία ενός δυσοίωνου μετασχηματισμού της κοινωνίας κατά του οποίου πρέπει να προβληθεί ενεργή αντίσταση. Αριστερή πολιτική σήμερα σημαίνει υπεράσπιση των κεκτημένων του παρελθόντος. Αφού δεν μπορεί να γυρίσει το τιμόνι της ιστορίας πίσω σε μια χρυσή εποχή, η κατεστημένη αριστερά προσπαθεί να διατηρήσει τα υπαρκτά κεκτημένα.
Οι «μεταμοντέρνοι αριστεροί» έλκονται από ένα δήθεν ρεαλιστικό αλλά ταυτόχρονα αμφίβολο ιδεολόγημα περί εκσυγχρονισμού ενταγμένο στην αμφιλεγόμενη παράδοση του τρίτου δρόμου.
Το εν λόγω ιδεολόγημα προάγει στα πλαίσια ενός ανισοβαρούς ρεαλισμού υπέρ των ισχυρών, κυρίως τις ανάγκες δημοσιονομικής εξυγίανσης, ενώ απουσιάζει, ο σαφής και κατανοητός στόχος κοινωνικής δικαιοσύνης. Απουσιάζει εντελώς το πολιτικό νήμα και η συνοδευτική «αφήγηση» μιας σύγχρονης κοινωνικής «φιλοσοφίας» προόδου και αλληλεγγύης που θα ορίζεται ως μεταρρύθμιση. Ωστόσο ο πραγματισμός είναι μια αρετή μόνο αν είναι μετρήσιμος πάνω σε συγκεκριμένες αρχές κοινωνικής δικαιοσύνης και στόχους πολιτικής ισοπολιτείας. Η πολιτική απαιτεί ρεαλισμό αλλά και ουσία. Σε βάθος
χρόνου κάθε ανανεωτική αριστερή κίνηση δεν πρόκειται να συγκινήσει τους
ακροατές της, αν οι στόχοι δεν υπηρετούν με συγκεκριμένες και σαφείς προτάσεις
την άρση της κοινωνικής ανισότητας.
Σε καιρούς κρίσης επικρατεί από την μια το στρατόπεδο των «λαϊκιστών και
εκδικητών» και από την άλλη των «σκληρών διαχειριστών». Αμφότεροι, συνηθίζουν
ακραίες πολιτικές αφαιρέσεις. Ανατροπή της υπάρχουσας τάξης από την μία
περικοπές και εξαθλίωση από την άλλη. Στο ενδιάμεσο δεν διατυπώνεται καμία
ορθολογική αλλά τα ταυτόχρονα ανθρωποκεντρική αφήγηση «εξισορρόπησης των
κοινωνικών συμφερόντων» όπως αρμόζει σε μία παράταξη του δημοκρατικού
σοσιαλισμού. Εξ ου άλλωστε τα κεντροαριστερά σχήματα για να επιβιώσουν ,
εγκαταλείπουν την αριστερή επικάλυψη και μεταμορφώνονται σε ήπιες αριστερές
εκδοχές της δεξιάς.
Η πρόκληση τη ακροδεξιάς
Προκειμένου η δημοκρατική αριστερά να ανακτήσει την δύναμή της, χρειάζεται ένα συναρπαστικό όραμα για μια ιδανική κοινωνία που να ξεπερνά τα ιδανικά της λαϊκιστικής δεξιάς. H ακροδεξιά ακολουθεί ένα τρίπτυχο, μια απλή συνταγή, αναβιώνοντας τη σημασία της οικογένειας, του έθνους και του κράτους. Στον αντίποδα οι σοσιαλδημοκράτες οφείλουν να δείξουν μέσω πρακτικών και αποτελεσματικών πολιτικών πώς μπορούν να επιτευχθούν άμεσοι και ωφέλιμοι μετασχηματισμοί τόσο στην κοινωνία όσο και στην οικονομία.
Ποιος μπορεί να προστατεύσει τις κοινωνίες από πιθανές καταστροφές – είτε είναι στρατιωτικής, οικονομικής ή οικολογικής φύσης; Θα εδραιώσει η
δημοκρατική αριστερά την συνταγή της στο κράτος, την αγορά, την κοινωνία των
πολιτών, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τους διεθνείς θεσμούς;
Στη ρητορική της άκρας δεξιάς, υπάρχει μια ανάμειξη του κράτους και του έθνους, με έμφαση στην επάνοδο των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών. Αυτό υποδηλώνει μία βούληση αποκατάστασης της κυριαρχίας, αναζητώντας νομιμοποίηση από τη φωνή του λαού, την εθνική ιστορία και την πολιτιστική “καθαρότητα”.
Για την ακροδεξιά η ύπαρξη κρατικών συνόρων είναι ζωτική για τον έλεγχο της μετανάστευσης, την διατήρηση του νόμου και της τάξης και την πρόληψη της επιρροής ξένων πολιτισμών που μπορεί να υπονομεύσουν την εθνική ταυτότητα, τη θρησκεία και
τις οικογενειακές αξίες.
Οι σοσιαλδημοκράτες δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν την ακροδεξιά αφήγηση επειδή είναι σε μεγάλο βαθμό αφοσιωμένοι στο ισχυρό κράτος. Εν προκειμένω, οι σοσιαλδημοκράτες κατηγορούν τη δεξιά ότι διαστρεβλώνει τη δημοκρατία, αλλά δεν αμφισβητούν ότι η δημοκρατία αφορά πρωτίστως το κράτος – λες και ένα πολυεπίπεδο σύστημα διακυβέρνησης που περιλαμβάνει την ΕΕ, τις περιφερειακές κυβερνήσεις και τις τοπικές αρχές είναι θεμελιωδώς ύποπτο.
Ο αριστερός κρατισμός είναι στενά συνδεδεμένος με την πνευματική ιστορία της μεταπολεμικής περιόδου. Οι Σοσιαλδημοκράτες βασίστηκαν στο κράτος για να προωθήσουν τη δημοκρατία, τα δικαιώματα των εργαζομένων και των γυναικών, την κοινωνική ευημερία και μια εξωτερική πολιτική βασισμένη στην ηθική. Όπως σημείωσε το 1956, ο Άντονι Κρόσλαντ του βρετανικού Εργατικού Κόμματος, το κράτος κατάφερε να μετασχηματίσει τον καπιταλισμό και ακόμη και την οικονομική τάξη. Η κρατική παρέμβαση αποδυνάμωσε την ισχύ του κεφαλαίου και των χρηματοπιστωτικών οίκων.
Το διακύβευμα
Πλέον, ο καπιταλισμός απελευθερώθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ρυθμιστικές δημόσιες πολιτικές, ειδικά σε μικρότερα και ασθενέστερα κράτη. Λόγω της ευκολίας διασυνοριακής κίνησης κεφαλαίου, αγαθών, υπηρεσιών και εργασίας, είναι απαραίτητο να επανεξεταστεί η έννοια του κράτους πρόνοιας στο πλαίσιο ενός αξιόπιστου σχεδίου για την υπερεθνική κοινωνική δικαιοσύνη. Δυστυχώς, ένα τέτοιο σχέδιο δεν έχει ακόμη παρουσιαστεί.
Η επανάσταση του διαδικτύου επιτάχυνε δραστικά την επικοινωνία και τις συναλλαγές, ενώ παράλληλα προώθησε άτυπα και ασθενώς θεσμοθετημένα δίκτυα εις βάρος των γραφειοκρατικών κρατών.
Επιπλέον, οιανησυχίες για την ασφάλεια μετατοπίζονται όλο και περισσότερο στον
κυβερνοχώρο, γεγονός που δεν γνωρίζει σύνορα. Η σοσιαλδημοκρατία αντιμετωπίζει προκλήσεις προσαρμογής στην ψηφιακή εποχή και εμφανίζεται παλιομοδίτικη και ανέμπνευστη. Φαίνεται απίθανο τα οικονομικά μέτρα που αναπτύχθηκαν από τον John Maynard Keynes για τη βιομηχανική εποχή να είναι επιτυχή στην ψηφιακή εποχή.
Εντούτοις , όπως σημειώνει ο Skidelsky (2010) ακόμη και σήμερα, η ιδέα της πλήρους απασχόλησης και της κοινωνικής ισότητας παραμένουν στο επίκεντρο της σοσιαλδημοκρατικής ατζέντας, όμως πρέπει να επανασχεδιαστούν τα μέτωπα του πολιτικού αγώνα. Ενώ η γραμμή της διαμάχης περνούσε παλαιότερα ανάμεσα στο κράτος και τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής – των βιομηχάνων και των πλουσιότερων – τώρα περνάει μεταξύ των κυβερνήσεων και του χρηματοπιστωτικού τομέα. Μέτρα όπως οι προσπάθειες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να ρυθμίσει την αγορά παραγώγων, η απαγόρευση των
ανοικτών πωλήσεων από τη βρετανική κυβέρνηση μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση ,
ή η απαίτηση να περιοριστούν τα μπόνους των τραπεζιτών αποτελούν σύγχρονες
εκφράσεις της επιθυμίας να μειωθεί η δύναμη της χρηματοπιστωτικής κερδοσκοπίας πάνω στην οικονομία.
Η εστίαση στην τιθάσευση της δύναμης του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι κυρίως συνέπεια της παγκοσμιοποίησης. Το κεφάλαιο κινείται πιο ελεύθερα και ταχύτερα στα σύνορα από ό,τι τα αγαθά ή οι άνθρωποι. Αλλά παρόλο που οι μεγάλες παγκόσμιες εταιρείες χρησιμοποιούν συνήθως την υψηλή συγκέντρωση οικονομικών πόρων τους για να πιέσουν για περαιτέρω απορρύθμιση εκβιάζοντας ότι θα μετεγκατασταθούν, η κρίση έχει μετατρέψει το μέγεθός τους σε υποχρέωση. Το ζήτημα είναι τι θα πράξη η υπερεθνική κοινότητα και τα κράτη και σε αυτό το κομμάτι μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο ο δημοκρατικός αριστερός χώρος. Υπό
αυτό το πρίσμα το εγχείρημα μίας κοινωνικής δημοκρατίας παραμένει επίκαιρο και αναγκαίο σε ανανεωμένη μορφή. .
Βιβλιογραφία
Heller, H.(2023). Kämpfen für die Demokratie. Kleine politische Schriften
Herausgegeben von Hubertus Buchstein und Dirk Jörke. Europäische Verlagsanstalt ,
Frankfurt
Skidelsky, R.(201ο). Keynes und die Sozialdemokratie heute. Available at:
https://www.project-syndicate.org/commentary/keynes-and-social-democracy-
today/german (Accessed, 29.1.2024)
