Του Νίκου Γιαννή*
Η σύγκρουση στην Καταλωνία είναι ταυτοχρόνως, ιδιαιτέρως παραδοσιακή αλλά και ιδιαιτέρως πρωτότυπη, μια μεταμοντέρνα εκδοχή επανάστασης. Στο καταλανικό ζήτημα συγκρούονται δύο εθνικισμοί, ο ισπανικός και ο καταλανικός, συγκρούονται δύο πολύ παραδοσιακές ταυτότητες. Από την άλλη, η καταλανική περίπτωση είναι πρωτότυπη γιατί διεκδικεί να είναι μια αναίμακτη επανάσταση, ίσως η πρώτη του είδους. Έτσι οι Καταλανοί «επαναστάτες» των ημερών μας υφίστανται και απαντούν στη θεσμική βία και την υπεροπλία της βαθιάς ισπανικής εθνικής κυριαρχίας, με βελούδινο μέχρι στιγμής τρόπο, που ενώ εμφορείται από τις ευρωπαϊκές αξίες δεν κάνει και πίσω στη «θεμιτή» διεκδίκηση του.
Για την Ισπανία το καταλανικό ζήτημα σήμερα είναι ζήτημα καθοσιώσεως. Μια ανεξάρτητη Καταλωνία, εκτός της απώλειας εδάφους και της δεύτερης πιο πλούσιας περιοχής της (μετά τη Μαδρίτη, ας μην το ξεχνάμε), προδιαγράφει αργά ή γρήγορα τη διολίσθηση εκτός ισπανικής κυριαρχίας της χώρας των Βάσκων και πιθανόν και της Γαλικίας. Μια τέτοια Ισπανία θα πάψει να συγκαταλέγεται μεταξύ των 6 μεγαλυτέρων χωρών της ΕΕ. Η επίκληση του κράτους δικαίου σε ένα αίτημα κρατικού διαζυγίου δεν αποτελεί επαρκή δικαιολογία άρνησης ενός τέτοιου διαζυγίου.
Η εξαρχής αδιάλλακτη στάση της Μαδρίτης και η άρνηση να συζητήσει αυτό το ζήτημα με πολιτικούς όρους παρά μόνον με νομικούς όπου εξ’ όρισμού πλεονεκτεί, οδήγησε στη γιγάντωση της υποστήριξης ενός αιτήματος που στην αρχή φαινόταν να έχει περιθωριακή υποστήριξη, το οποίο όμως σήμερα έφτασε να τυγχάνει υποστήριξης των μισών τουλάχιστον Καταλανών. Για μια ακόμη φορά διαφαίνεται ότι η εφαρμογή μιας πολιτικής εθνικού μαξιμαλισμού, είτε ως δογματική πατριωτική αγκύλωση, είτε ως πλαφόρμα προσωπικής πολιτικής, είτε ως έλλειψη της απαραίτητης τόλμης της ηγεσίας ενώπιον της μομφής περί προδοσίας, μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερες εθνικές απώλειες από αυτές που αρχικώς θα μπορούσε να έχει κατά συμβιβασμό περιορίσει.
Είναι γεγονός ότι τα δύο ψηφίσματα της Γ.Σ. του ΟΗΕ (1514/12.12.1960 και 2625/24.10.1970) επιτρέπουν την άσκηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης στις περιπτώσεις της αποικιοκρατικής κατοχής, των μειονοτικών διακρίσεων και της μαζικής παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων λόγω χρώματος, θρησκείας, εθνοτικής προέλευσης κλ.π. Τέτοιες συνθήκες δεν έχουν υπάρξει στην Καταλωνία, ωστόσο η στάση της Μαδρίτης τουλάχιστον από το δημοψήφισμα της 1ης Οκτωβρίου 2017 και μετά, στην ουσία τροφοδοτεί την οικοδόμηση των προϋποθέσεων που ο περιθωριακός αποσχιστικός καταλανικός εθνικισμός στην αρχή της κρίσης το 2010 δεν μπορούσε να ονειρευθεί. Η επίκληση για πρώτη φορά στην ιστορία του άρθρου 155 περί μονομερούς –δηλαδή αυθαίρετης- άρσης της αυτονομίας, απομακρύνει την Ισπανία από το ομοσπονδιακό παράδειγμα και οικοδομεί συνθήκες παραβιάσεων δικαιωμάτων.
Το κραταιό ισπανικό κράτος δείχνει να έχει εγκλωβιστεί. Παρόλ’ αυτά το διεθνές περιβάλλον ακόμη ευνοεί τη Μαδρίτη. Η ικανοποίηση του αιτήματος της αυτοδιάθεσης στη μετα-αποικιακή εποχή έχει αποδειχθεί δυσπρόσιτη, όταν αμφισβητεί μετωπικά την εδαφική ακεραιότητα των κρατών. Π.χ. η περίπτωση του Κεμπέκ το 1998. Μόνη εξαίρεση μπορεί να θεωρηθεί η γνωμοδότηση του αρμοδίου οργάνου του ΟΗΕ το 2010 για την περίπτωση της μονομερούς ανακήρυξης ανεξαρτησίας του Κοσόβου.
Η έλλειψη προς το παρόν επίσημης διεθνούς υποστήριξης δεν είναι καθολική, αφού η Ρωσία, Κίνα, Ισραήλ, Βέλγιο, Ελβετία, Γιβραλτάρ, Βενεζουέλα και κάποιες άλλες χώρες, έχουν βρει τον τρόπο να κρατήσουν αποστάσεις από μια απόλυτη υποστήριξη της Μαδρίτης και αφού η Σκωτία, η Φλάνδρα, η βόρεια Ιταλία, η Σαρδηνία, το Κεμπέκ και άλλες ανάλογες περιοχές το αντιμετωπίζουν θετικά. Το καταλανικό αίτημα συγκεντρώνει ορισμένη διεθνή απήχηση στην κοινή γνώμη, αν και όχι τόσο μεγάλη, όχι και ευκαταφρόνητη στη δυναμική της. Ας θυμηθούμε την αρχική αντιμετώπιση του Μιλόσεβιτς ως εκφραστή του πάλαι ποτέ μεταβατικού γιουγκοσλαυικού status quo και τη μετεξέλιξη των «ανεδαφικών εγκληματιών» Σλοβένων, Κροατών και Βοσνίων σε νόμιμους ηγέτες.
Ο φόβος της βαλκανιοποίησης της ΕΕ υποφώσκει μεταξλυ των Ευρωπαίων. Οι Καταλανοί όμως ψηφίζουν ως Ευρωπαίοι πολίτες απευθείας τους εκπροσώπους τους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο πλαίσιο του οποίου επιλέγεται δημοκρατικά ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Άρα οι Καταλανοί έχουν και ορισμένα δικαιώματα που δεν περνούν αναγκαστικώς μέσω Μαδρίτης. Τι ακριβώς κάνει η Επιτροπή Περιφερειών της ΕΕ, εφόσον η ΕΕ αντιμετωπίζει την Καταλωνία ως εσωτερική Περιφέρεια;
Αυτό που τώρα μπορεί να γίνει.
1. Αντί κρατικής ανεξαρτησίας, το δικαίωμα ενός εσωτερικού αυτοπροσδιορισμού. Η Ισπανία να μετεξελιχθεί σε ένα ομοσπονδιακό κράτος. Εξάλλου η προοπτική πολιτικής ενοποίησης της ΕΕ προς μια ομοσπονδιακή μορφή θα οδηγήσει αργά ή γρήγορα σε μια Ομοσπονδία Ομοσπονδιών, μέσα σ’ έναν κόσμο όπου η στενότερη συνεργασία θα γίνει κανόνας και οι αποσχίσεις και η δημιουργία νέων κρατών δεν θα έχουν νόημα. Η Ισπανία έχει τη δυνατότητα να δείξει την οδό των πολλών ταυτοτήτων για κάθε πολίτη. Είμαι Καταλανός, Ισπανός και Ευρωπαίος.
2. Ειδάλλως η κυβέρνηση της Μαδρίτης δεν θα έχει άλλη επιλογή από την ανάληψη του κινδύνου προκήρυξης ενός δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία της Καταλωνίας. Σε αυτό το δημοψήφισμα θα τα παίξει όλα για όλα όμως. Ισπανοί και Ευρωπαίοι θα πρέπει να διακινδυνεύσουν το δημοψήφισμα. Η δε πιθανότητα μετωπικής σύγκρουσης των δύο εθνικισμών, είναι αρκετά πιθανόν ότι θα οδηγήσει στην επικράτηση του φερόμενου ως πιο αδύναμου στις συνθήκες ελευθερίας του σύγχρονου κόσμου.
3. Αλλιώς, καθώς η σιδηρά υποταγή των μισών Καταλανών που αξιώνει η Μαδρίτη δεν φαίνεται η πιο πιθανή εξέλιξη, είναι αρκετά πιθανόν ότι η κατάσταση θα αποβεί επώδυνη για όλους στην Ισπανία και δυσάρεστη για την ΕΕ. Σε κάθε περίπτωση και χωρίς περαιτέρω κλιμάκωση θα χρειασθούν πολλά χρόνια για να επουλωθούν αυτές οι πληγές. Η ΕΕ και τα έθνη της οφείλουμε να ξανασχεδιάσουμε τον τρόπο διακυβέρνησης μας με περισσότερη ελευθερία για τους πολίτες και αυτονομία για τις περιοχές, με βάση την αρχή της επικουρικότητας και με μια κεντρική κυβέρνηση συντονιστή και όχι δεσμώτη. Τα κράτη μόνα τους έπαψαν προ πολλού να εγγυώνται την ειρήνη, σ’ έναν κόσμο όπου τα δικαιώματα ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα, γι΄ αυτό γεννήθηκε και ευδοκίμησε η ΕΕ εξ’ άλλου.
*Δρ Νίκος Γιαννής, μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδιακής Επιτροπής της Ένωσης Ευρωπαίων Φεντεραλιστών και ιδρυτής της Ευρωπαϊκής Έκφρασης
