Ο Στέλιος Ράμφος σχολιάζοντας το 2ο κεφάλαιο της Ποιητικής του Αριστοτέλους ξεδιπλώνει τον Αρχαϊκό χρόνο της Αντιγόνης σε μια Νεωτερική αφήγηση με τις ομοιότητες και διαφορές του.
-Στέλιος Ράμφος: …Όμως στο σημείο αυτό πρέπει να προσέξει κανείς, πρέπει να μην ξεχνάμε ότι σ αυτή την λογική του Αριστοτέλη, σ αυτό τον τρόπο με τον οποίο θέτει και συλλαμβάνει τα πράγματα, το Αρχαίο ήθος ο αρχαίος χαρακτήρας που λέγαμε πριν, είναι δημιούργημα και όχι πηγή των πράξεων. ( Στους Νεώτερους χρόνους ο ηθικός άνθρωπος κάνει την ηθική πράξη, στην Αρχαία Ελλάδα η ηθική πράξη κάνει τον ηθικό άνθρωπο), όπως σήμερα. Ας πούμε στο νεώτερο μυθιστόρημα επειδή η Μαντάμ Μποβαρί έχει αυτό το χαρακτήρα προκαλεί αυτές τις συνέπειες. Το κέντρο της σημερινής της νεώτερης ευαισθησίας έχει να κάνει με το εσωτερικό ήθος των ανθρώπων, με τη ψυχολογία τους με την διαμόρφωση του χαρακτήρα τους με τα πρόσωπα τα αυτόνομα, αυτός είναι ο νεώτερος ας πούμε άνθρωπος, σύμφωνοι, δεν υπάρχει θέμα. Εκεί όμως δεν έχουμε μια τέτοια πραγματικότητα, είναι δημιούργημα το ήθος των πράξεων, και επειδή ακριβώς είναι δημιούργημα, για αυτό το λόγο οι πράξεις του Αριστοτέλους και οι πράττοντες αναφέρονται σε συμπεριφορές, όχι σε εσωτερικούς κόσμους. Και αυτό το πράγμα μπορεί να το δει κανείς, διότι ο σπουδαίος μαθητής και διάδοχος στο Λύκειο Θεόφραστος, είχε γράψει ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «Χαρακτήρες» που περιγράφει ακριβώς τους χαρακτήρες των ανθρώπων, μιλώντας για τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται.
Ενώ ο Φρόυντ θα έψαχνε να βρει τις εσωτερικές νευρώσεις, τις εσωτερικές τριβές, τις εσωτερικές συγκρούσεις κι όλα αυτά τα πράγματα, εκείνος λέει , ο κόλακας , ο κόλακας είναι αυτός που έρχεται και σου βγάζει μια τριχούλα από το ρούχο, που σου στρώνει στο θέατρο, παίρνει από του δούλου τα χέρια το μαξιλάρι και το στρώνει αυτός, που σου λέει κοίτα όλοι σε κοιτάνε τώρα. Ο Κόλακας. Το βρίσκουμε το έργο αυτό δεν είναι σπάνιο αλλά είναι χαρακτηριστικό, γιατί οι χαρακτήρες του Θεοφράστου μας διδάσκουν ακριβώς την εξήγηση του φαινομένου του τωρινού. Δεν έχουμε δηλαδή ψυχολογία όπως σήμερα θα πάρουμε ένα ψυχολογικό έργο, κι έχουμε ανάλυση των αντιδράσεων ενός ανθρώπου με βάση βαθύτερα κοιτάσματα ψυχικά, έχουμε κάτι άλλο, έχουμε συμπεριφορές, έχουμε τρόπους οι οποίοι συνιστούν ήθος. Πρέπει να τα έχουμε υπ όψιν όλα αυτά για να δούμε ακριβώς ότι τελικά η πλοκή είναι αυτό που καθορίζει τα ήθη. Αυτό εξηγεί γιατί τα πράγματα εξηγούν τα ήθη.
Γιατί οι πράττοντες είναι αυτοί που μπορεί να είναι «ανώτεροι» «κατώτεροι» η «σαν εμάς». Γιατί τα λέει όλα αυτά τα πολύ απλοϊκά ο Αριστοτέλης που είναι τόσο δύσκολα στην κατανόησή τους. Και βεβαίως κρατάμε μια και καλή μέχρι τέλους του βιβλίου, ότι τα ηθικά μεγέθη των «σπουδαίων» η των «φαύλων» η των «ομοίων» κτλ ενσαρκώνουν τύπους πράξεων, διαπλάθονται στις πράξεις οι οποίες επιδιώκουν ορισμένο σκοπό. Ήδη έχουμε πάρει μια ορισμένη δόση απ τα Ηθικά Νικομάχεια, ήδη έχουμε προϊδεαστεί και ξέρουμε πάνω κάτω περι τίνος πρόκειται όταν μιλάει για ήθη ο Αριστοτέλης, όταν μιλάει για όλα αυτά τα φαινόμενα, δηλαδή περιγράφει πως αντιδρά ένας άνθρωπος μέσα σε ορισμένη συνθήκη.
Εδώ όμως είναι κάτι που έχει απασχολήσει πολύ και έχει βασανίσει τους ερευνητές του κεφαλαίου. Το κεφάλαιο λέει ότι οι «πράττοντες» είναι «σπουδαίοι» είναι «φαύλοι» ή μπορεί να είναι και σαν και εμάς «όμοιοι» «τοιούτοι» που λέει το κείμενο. Τι σημαίνει σαν κι εμάς; Εμείς οι μέτριοι τι ρόλο παίζουμε, τι μπορούμε να κάνουμε εμείς ώστε να δημιουργούμε ένα πρόβλημα; Κανονικά εμείς είμαστε νερουλοί. Εμείς δεν είμαστε ούτε πάνω ούτε κάτω, δεν έχουμε κάτι ιδιαίτερο και φέρνει τα παραδείγματα του Κλεοφώντος, του Διονυσίου, κτλ. Πως πρέπει να καταλάβουμε τους «ομοίους»; Κι εδώ μπορεί να μας βοηθήσει πολύ το 13ο το 15ο και το 25ο κεφάλαιο της Ποιητικής, εκεί θα δούμε την απάντηση που θα μας βοηθήσει. Μπορούμε να πούμε εδώ τώρα ότι ο «τοιούτος» και ο «όμοιος» είναι ένας τύπος σαν και εμάς ούτε πάνω ούτε κάτω, ο οποίος μπορεί να μετάσχει στο σπουδαίο η στο φαύλο, χωρίς να είναι τίποτα από τα δύο. Δηλαδή εμείς οι μέτριοι στη κακοήθειά μας ή στο μεγαλείο μας. Τρομερή ιδέα.
– Ακροάτρια: Αυτό το ξαναλέτε;
-Στέλιος Ράμφος: Τρομερή ιδέα, θα τα πούμε παιδιά. Τρομερή ιδέα. Όταν πιάνουν έναν δολοφόνο λένε όλοι μα αυτός ήτανε της διπλανής πόρτας. Στις τηλεοράσεις ένας έχει σφάξει τη μάνα του η δεν ξέρω τι, και βγαίνουν οι γείτονες όλοι και λένε εξαιρετικό παιδί, πέφτουν απ τα σύννεφα όλοι. Για αυτούς μιλά ο Αριστοτέλης, και λέει ότι καταλαβαίνουμε τις τρομερές προσωπικότητες, ας πούμε αυτών που σφάζουνε τον μπαμπά τους, καταλαβαίνουμε τον απόλυτα γελοίο τύπο, εν τάξει τον καταλαβαίνουμε, αλλά υπάρχουμε και εμείς οι μέτριοι, οι μέτριοι τι μπορεί να κάνουνε; A! οι μέτριοι μπορούν να κάνουνε ξαφνικά πράγματα για τα οποία απορούμε πως τα κάνανε. Γιατί ξαφνικά πράγματι εμείς οι συμβατικοί άνθρωποι, υπάρχουνε στιγμές που δεν ξέρω υπό ποιές παράξενες συνθήκες, κάνουμε τρομερά πράγματα. Μετά συνερχόμαστε δεν ξέρω τι άλλο παθαίνουμε αλλά το κάνουμε, σ αυτούς αναφέρεται. Για να καλύψει όλα αυτά τα ενδεχόμενα, διότι αλλιώς θα ήτανε καθαρά μυθικό το πεδίο, ενώ θέλει να εισφέρει και στο επίπεδο του πραγματικού. Να πει ότι γίνονται χίλια μύρια κάθε μέρα από ανθρώπους σαν κι εμάς. Οι «τοιούτοι» λοιπόν και οι «όμοιοι» είναι σαν κι εμάς, που συμμετέχουν στα σπουδαία και στα άθλια χωρίς να είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, και που τελικά με τον τρόπο τους χωρίς οι ίδιοι όμοιοι να είναι τίποτα, μπορούν ακριβώς μέσα απ τις παράξενες αναλαμπές η τις εκπτώσεις τους να εντάσσουν τα σπουδαία η τα φαύλα αυτά πρότυπα, στην πραγματικότητα της δικής μας ζωής. Γιατί όταν ο μέσος άνθρωπος είναι ικανός για τέτοια τότε η μέτρια ζωή μας είναι ικανή για τέτοια.
Δηλαδή τι λέει ο Αριστοτέλης; Ότι κάποια στιγμή θα υπάρξουν έργα, που τα χειρότερα θα γίνονται από τυπικούς ανθρώπους. Δεν χρειάζονται οι μεγάλοι μύθοι, κι ένας σοβατζής μπορεί να κάνει τα μύρια όσα, σοβατζής ο Χίτλερ και άλλοι. Έχει σημασία αυτό που λέει αυτή τη στιγμή γιατί ανοίγει δρόμο στην ποιητική έμπνευση για το πεδίο όπου τα πράγματα είναι πάρα πολύ κοινά. Και θεωρεί ότι σ αυτό το πεδίο ο χώρος της τραγωδίας και ο χώρος της κωμωδίας είναι ανοιχτός, εδώ πρόκειται για πραγματικά πολύ δυνατή επινόηση του ανθρώπου, δεν θέλει να αφήσει την κοινοτοπία της ζωής, χωρίς να μπαίνει στο πρόβλημα. Έχει χαρακτηριστικά η κοινοτοπία της ζωής τέτοια που τον ενδιαφέρουν. Και που σημαίνει ότι μεθαύριο ας πούμε αν υπήρχε, όπως η Νέα Κωμωδία και Νέα Τραγωδία, κάπου θα πηγαίνανε και προς τέτοιες καταστάσεις. Δεν μπόρεσε η τραγωδία να πάει να φύγει απ τα μυθικά πρόσωπα ας πούμε, και έκλεισε εκεί που έκλεισε.
Άρα λοιπόν μπορούμε να καταλάβουμε πλέον και την άλλη δύσκολη αποστροφή του κειμένου στους ομοίους και τους τοιούτους και δεν ξέρω τι, και έχουμε πλέον να περάσουμε στο κεντρικό θέμα του κεφαλαίου, για το οποίο εργάζονται οι πράττοντες που είναι τα ήθη. Τα ήθη είναι αντικείμενο της μιμήσεως και δέχεται τους πράττοντες, οφείλουμε εδώ να καταλάβουμε πως πάνω κάτω, αντιλαμβάνεται το ήθος ο άνθρωπος εδώ ο συγγραφέας ο Αριστοτέλης, τι πράγμα είναι το ήθος οπωσδήποτε δεν είναι η βαριά σημασία η καθολική ποιότητα και βαρύτητα ενός εσωτερικού προτάγματος, ενός, πρέπει, όπως είναι στην περίπτωση του Καντ. Ο Καντ και οι νεώτεροι αντιλαμβάνονται στοχάζονται το ήθος ενός ανθρώπου από τους συντελεστές της εσωτερικής επιταγής που διαμορφώνει, επιταγές που βασίζονται στην ελευθερία της βουλήσεως κτλ.
Εκείνο τον καιρό δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι τέτοια πραγματικότητα υπάρχει, δεν υπήρχε τέτοια πραγματικότητα οπότε βεβαίως δεν είμαστε υποχρεωμένοι, απλώς μπορούμε να το διακρίνουμε, αλλά δεν χρειάζεται να βασανίσουμε πολύ το μυαλό μας για το αν πρόκειται για Καντιανό ήθος, η για Αρχαϊκότερο ήθος, εδώ μας ενδιαφέρει κάτι διαφορετικό, δηλαδή μια αλήθεια, που βεβαιώνεται από τα δρώμενα της ζωής, εξου και οι πράττοντες τα δρώμενα της ζωής, η πραγματικότητα η αντικειμενική η οποία έχει αυτό το αποτέλεσμα. Δηλαδή πιο αποτέλεσμα; Τον αντικειμενικό χαρακτήρα των ηθών. Είπαμε δεν έχουμε ψυχολογία, δεν έχουμε τον ψυχολογικό ήρωα του μετά-Σεξπηρικού κόσμου. Δεν έχουμε αυτό το πράγμα, έχουμε μια αντικειμενικότητα των ηθών η οποία εδώ στο κεφάλαιό μας αναδεικνύεται από τη συνύφανση που γίνεται των ηθών με τους πράττοντες. Εξ ου και αρχίζει από τους πράττοντες, ενώ το κύριο μέρος και βάρος του κεφαλαίου είναι τα ήθη. Οι φαύλοι και οι σπουδαίοι και οι όμοιοι κτλ., ήθη θα πει χαρακτήρες, και ακριβώς αυτοί οι χαρακτήρες συμπίπτουν κατά τη διαδικασία της πράξεως, μπορεί να συμπέσουν με ορισμένες επιλογές που κάνει ο ήρωας και που οδηγούν τα ήθη ως ποιόν της πράξεως, γιατί τα ήθη δίνουν ποιότητα στη πράξη που τα παράγει, που ως ποιόν της πράξεως οδηγούν την πράξη στο τέλος της. Δηλαδή το ποιόν του Οιδίποδος, που ήταν ο άνθρωπος; που πίστευε ότι ξέρει την αλήθεια με τις πράξεις που επιλέγει, και που πράττει ο ίδιος, αυτές ακριβώς με το ήθος του ανθρώπου που βαδίζει αγέρωχα, και ως παντογνώστης ανίκητος, γιατί έχει λύσει όλα τα σκοτεινά προβλήματα, οδηγούν στο τέλος, και βγάζει τα μάτια του.
– Ακροατής: Να ρωτήσω κάτι;
-Στέλιος Ράμφος: Παρακαλώ.
– Ακροατής: Αυτές οι επιλογές δεν δηλώνουν χαρακτήρα; Δηλαδή ο Οιδίπους ας πούμε ήταν οξύθυμος, γιατί μπορούσε να αφήσει τον Λάιο να περάσει, ήταν έξυπνος έλυσε τα αινίγματα, πήγε και παντρεύτηκε μια γυναίκα που μπορεί να ήτανε μάνα του. Όλα αυτά δεν δηλώνουν έναν χαρακτήρα ανθρώπου;
-Στέλιος Ράμφος: Ο χαρακτήρας αυτός δεν υπάρχει έξω από τις πράξεις του. Και το δράμα του ανθρώπου είναι ότι οι πράξεις του γίνονται μοίρα για τον χαρακτήρα του. Δεν είναι ότι ο χαρακτήρας, είναι μοίρα των πράξεων, οι πράξεις του είναι μοιραίες για το χαρακτήρα του. Είναι η λογική ενός κόσμου που έκτισε ακριβώς με αυτό τον τρόπο αυτά τα μεγαλειώδη πράγματα, αν κρίνει δηλαδή κανείς με το θέατρο «ΝΟ» και με τα άλλα, καταλαβαίνει τι διαφορές υπάρχουν, όπου κι εκεί επικρατεί η απόλυτη τυπικότητα του εξωτερικού που δεν υπάρχουνε πια ούτε χαρακτήρες δεν υπάρχουν, τίποτα., αλλά βλέπει τη διαφορά που έχει εδώ η πράξη τα αποκαλυπτήρια της πράξεως, ένα καινούργιο δραματικό γεγονός.
Στο βάθος το μεγάλο δράμα είναι η πράξη ότι ο άνθρωπος επιλέγει και στοχεύει. Που βάζει στόχο, και που αναμετράται με τα όρια. Η πράξις σημαίνει η δυνατότης της αναμετρήσεως με τα όρια, αυτό είναι τρομερό, καμία κουλτούρα δεν έχει φτάσει να αναμετρηθεί με τα όρια, δεν διανοείται να το κάνει αυτό, και ξαφνικά έχουμε μιά κουλτούρα που επινοεί και φτάνει σε σημείο να δημιουργήσει είδος εκφράσεως τέτοιο ας πούμε, την αναμέτρηση με τα όρια και τη συντριβή μέσα σ αυτή την αναμέτρηση.
Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβει κανείς μέσα σ αυτή τη λογική τι παίζεται. Τι σοβαρά γεγονότα συντελούνται ας πούμε για την πνευματική ιστορία της ανθρωπότητος. Τα ήθη επιτρέπουν στην πράξη να αναπτυχθεί, όπως έλεγε για τον Οιδίποδα με μία ορισμένη αυτοτέλεια, για να υπηρετήσει την μίμηση. Πρέπει να υπηρετηθεί η μίμηση και για να υπηρετηθεί η μίμηση αναπτύσσεται με κάποια αυτοτέλεια το ήθος στα πλαίσια της πράξεως, και φτάνουμε σε μια μιμητική παραγωγή τελική, όπου ολοκληρώνεται το έργο ως πνευματική ενέργεια, και όχι ως μηχανική κατασκευή, γιατί τι μπορεί να μας απαλλάξει από τον τρομερό κίνδυνο η τεράστια προσοχή στην πλοκή και την κατασκευή να μην καταλήξει σε μηχανικό κατασκεύασμα;
Η παρέμβαση, η διαπλοκή ηθών και πράξεως το κάνει αυτό. Μόνο η διαπλοκή ηθών και πράξεως σώζει τη μίμηση από το μηχανικό κατασκεύασμα. Μιλάμε για τρομερά πράγματα δηλαδή. Μόνο αυτή η διαπλοκή το πετυχαίνει αλλιώς θα είχαμε μηχανική κατασκευή, θα είχαμε ένα στερεότυπο επαναλαμβανόμενο εσαεί με τον πιο πληκτικό τρόπο, δεν θα πήγαινε πουθενά. Το ότι το ήθος παίζει με την πράξη και η πράξη παίζει με το ήθος διαμορφώνει προϋποθέσεις και συνθήκες όπου η μηχανική κατασκευή δεν ευνοείται.
Άρα πάμε για πνευματικό δημιούργημα, και μόνο το πνευματικό δημιούργημα δημιουργεί συγκίνηση, καμία μηχανική κατασκευή δεν παράγει συγκίνηση, παράγει αποτέλεσμα. Η μηχανή παράγει αποτέλεσμα πάντα ποσοτικό, η συγκίνηση δεν είναι ποσοτικό αποτέλεσμα είναι πνευματικό αποτέλεσμα.
Επομένως τα ρεύματα τα οποία διαπλάθουν αυτή την πραγματικότητα είναι διαφορετικά. Είναι η διαπλοκή μιμήσεως, πράξεως, ήθους, αυτό πρέπει να συγκρατήσουμε ας πούμε στη λογική του δευτέρου αυτού κεφαλαίου.
Επομένως η μίμησις των πραττόντων είναι τελικά για την Ποιητική, για την ποιητική τέχνη, παίζει ένα ρόλο λυτρωτικό, δηλαδή δεν την αφήνει να εξελιχθεί να εκφυλιστεί σε μηχανικό παρασκεύασμα, διότι αφ ης στιγμής το περιεχόμενο της μιμητικής κατασκευής, η πλοκή ας πούμε του έργου Οιδίπους, αποτελεί ένα προϊόν της συλλήψεως του Σοφοκλέους, το έργο πια δεν εξαρτάται από την εξωτερική πραγματικότητα, διαμορφώνει μια πραγματικότητα ζωντανή καθ εαυτήν, αλλά πνευματική, η μίμησις είναι ο τρόπος που τα υλικά μετουσιώνονται σε πνεύμα. Αυτό ακριβώς μας δίνει την δυνατότητα να καταλάβουμε υπό ποίαν έννοια είναι όν ζώον και έμψυχο το έργο, και δεν είναι μια απλή κατασκευή.
Δηλαδή τι κάνει με αυτόν τον τρόπο, κατοχυρώνει την αυτοτέλεια, ως ειδικού όντος του έργου τέχνης, ο Αριστοτέλης, με αυτό τον τρόπο. Του λέει έτσι είσαι αυτοτελής οντότης, δεν κολλάς με κάτι άλλο, δεν εξαρτάσαι από κάτι άλλο, για να σε σκεφτούμε εν σχέση και εν αναφορά, προς οτιδήποτε. Είναι μία πραγματικότητα ζώσα και έμψυχη με τη δική της αυτοτέλεια, τον δικό της αυτοπροσδιορισμό, που ακριβώς μας βοηθάει πάλι να καταλάβουμε τη διαφορά από μια νεώτερη αντίληψη των πραγμάτων, γιατί για μας, η οντότητα για τους νεωτέρους ανθρώπους, η οντότητα πλέον ενός έργου τέχνης και η αυτοτέλειά του, συνυφαίνονται με τη μορφή, με το περίγραμμα το οποίο θα καλύψει και θα ενεργοποιήσει τα τεκταινόμενα, τα δρώμενα.
Για μας το έργο τέχνης έχει να κάνει με τη μορφολογική συνοχή του, για τους Αρχαίους έχει να κάνει με την αυτονομία της οργανώσεως του.
– Ακροατής: Ο χορός είναι τελικά μίμησις πραττόντων;
-Στέλιος Ράμφος: Ναι, βεβαίως, άλλωστε για αυτό είναι πρόσωπο του δράματος πολύ σοβαρό, παίζει ρόλο ενεργητικό αλλά μ αυτούς τους όρους και τις προϋποθέσεις μπορούμε από μια άλλη άποψη να καταλάβουμε τι σημασία μπορεί να έχει μια φράση του τύπου, Μίμηση εναντίον Μορφής. Δηλαδή πόσο οργανικά αυτό αναφέρεται σε μια δομική, ας πούμε αντιπαράθεση, πάντα όχι με αξιολογικά κριτήρια αλλά αναγνωριστικά.
– Ακροατής: Η Μορφή πια είναι;
-Στέλιος Ράμφος: Είπαμε πια είναι η Μορφή, η οντότητα με βάση τη μορφοποίηση ενός ορισμένου υλικού, και όχι η ζωντανή ύπαρξη ενός ορισμένου υλικού.
– Ακροατής: Η Μορφή δεν έχει κι αυτή ζωή ας πούμε;
-Στέλιος Ράμφος: Τη Μορφή της ζωής την έχουμε εμείς, ο ποιητής, αυτή είναι η σύγχρονη τέχνη, τη ζωή της Μορφής την καθορίζει η έμπνευσή μας.
– Ακροατής: Άρα το μίμηση εναντίον μορφής είναι η Αρχαιότης εναντίον του σύγχρονου κόσμου.
-Στέλιος Ράμφος: Ναι, αλλά αυτό πρέπει να το καταλάβουμε, ότι στη Μορφή τον ρόλο τον καθοριστικό τον παίζει η έμπνευση, το υποκείμενο το ποιητικό, το δημιουργικό δεν ξέρω τι, στο Αρχαίο η μίμηση είναι ότι είναι ζώον πλήρες το ίδιο το κατασκεύασμα που λέγεται έργο τέχνης.
Μόνο έτσι μπορούμε να καταλάβουμε με σαφήνεια τι παιζόταν, και τι μπορεί να παίζεται, τι σημασία έχει αυτή η αντιδιαστολή και για πιο λόγο η σύγχρονη πραγματικότητα δίνει τόσο μεγάλη σημασία στη μορφή.
Γιατί; Γιατί δίνει σημασία στον δημιουργό. Αυτό πρέπει να καταλάβουμε και επομένως όταν πηγαίνουμε στο Ηρώδειο να μπορούμε να διαβάσουμε την ανάγνωση ενδεχομένως την επιτυχή η την ατυχή δεν μας ενδιαφέρει, του σκηνοθέτη ο οποίος μπορεί εκείνη την ώρα η να μεταφέρει τα πράγματα σε μια μορφολογική αντίληψη πιο σύγχρονη, η να προσπαθήσει να δώσει ας πούμε στο έργο τη ζωή που μπορεί να έχει η ίδια η μίμηση, εν πάσει περιπτώσει, όχι στομφώδεις λαρυγγισμοί, είναι το μόνο που δεν χρειάζεται η ιστορία.
Επομένως το έργο το σύγχρονο είναι ένα έργο που δεν έχει δική του ψυχή και ζωή αλλά, του μεγάλου καλλιτέχνη που το γράφει, του Γκαίτε, του Σαίξπηρ, του δεν ξέρω τι, στην περίπτωση την άλλη του Αρχαίου δημιουργού, έχουμε την μίμηση όπου το έργο έχει τη ζωή, πρέπει να καταλάβουμε αυτή τη διαφορά η οποία μας φωτίζει ανθρωπολογικά και τις διαφορές των κοινωνιών, το έργο ζει το ίδιο.
Εδώ έχει πάρει την αυτοτέλεια και την αυτονομία ο δημιουργός. Και μπορούμε να το δούμε αυτό και ακόμη καθαρότερα εάν έχουμε την καλή διάθεση να πάρουμε ένα έργο όπως είναι η Αντιγόνη του Σοφοκλέους, να το δούμε.
Το ξέρετε όλοι το έργο τι έχουμε στην Αντιγόνη; Έχουμε μια τραγική σύγκρουση και επομένως μια μίμηση η οποία οργανώνεται στις συνέπειες και στις διεργασίες που έχει αυτή η σύγκρουση, η οποία προκαλείται από την απαγόρευση του βασιλέως, του Κρέοντος όπως ξέρουμε όλοι να ταφεί ο Πολυνίκης, ο αδελφός της Αντιγόνης, ο οποίος είχε επιτεθεί με τον αδελφό του και με άλλους ας πούμε, εναντίον των Θηβών. Έχουμε λοιπόν τη σύγκρουση μεταξύ Κρέοντος και Αντιγόνης, της μικρής αδελφής του Πολυνίκη όπου είναι ανυποχώρητη στη βαθύτατη επιθυμία της να θάψει, έστω συμβολικά, να ρίξει μια χούφτα χώμα δηλαδή στον αδελφό της, με κάθε θυσία ακόμη και παρακούοντας το νόμο και πεθαίνοντας, και όχι πλέον να αποδεχθεί, να υποταχθεί ας πούμε στη βασιλική διαταγή, η οποία όπως καταλαβαίνουμε, όπως ξέρουμε, η βασιλική διαταγή ισοδυναμούσε με νόμο απόλυτο.
Τον καιρό εκείνο οι νόμοι δεν είχαν την έννοια που έχουν σήμερα, οι νόμοι ήταν εντολές οι οποίες ερμηνεύονταν και από το νομοθέτη και υπήρχαν οι συνέπειες που ο ίδιος θεωρούσε ότι πρέπει να εφαρμόσει, δηλαδή σε σκότωνε, σε φυλάκιζε, κι έκανε ότι εκείνος ήθελε.
Για το έργο τώρα και για τον συγγραφέα για τον Σοφοκλή. Τι μπορεί να πετύχει, τι μπορεί να διεκδικήσει με τη πράξη της, την απονενοημένη πράξη της η Αντιγόνη;
Εκείνο το οποίο επιτυγχάνει και μας ενδιαφέρει εμάς τους αναγνώστες και τους θεατές είναι ότι μπορεί να είναι εν πάσει περιπτώσει μια ηθική νίκη του εν δικαίω αδυνάτου, επι του αλαζόνος δυνατού, ο οποίος εκφράζει και τον ίδιο τον νόμο. Δηλαδή έχουμε μια εξέγερση στην πραγματικότητα απέναντι σ αυτό που είναι η καταστημένη, η ιδρυμένη πραγματικότης, από τη οποία δεν μπορεί να πάρει απόσταση ο ίδιος ο Κρέων διότι ο ίδιος ο Κρέων ενσαρκώνει αυτή την πραγματικότητα.
Ο Κρέων δεν είναι κακός, είναι αυτός που καταλαβαίνει έτσι τη ύπαρξή του και επομένως απαιτεί να εφαρμοστεί εκείνο το οποίο ο ίδιος έχει ζητήσει, επειδή ακριβώς απαιτεί ο Βασιλεύς. Έτσι καταλαβαίνει ότι ένας εχθρός της Πόλεως πρέπει να τιμωρηθεί, να τον φάνε τα σκυλιά αυτόν τον άθλιο, ο οποίος ήρθε ας πούμε να μας καταστρέψει.
Εν αδίκω τυπικά βρίσκεται η Αντιγόνη, τυπικά εν αδίκω αλλά το ζητούμενο είναι και κατά πόσο τυπικά βρίσκεται εν αδίκω. Κατά πόσο παραβαίνει το νόμο. Αλλά μας ενδιαφέρει εδώ να δούμε κατά πόσο βρίσκεται η ίδια εν αδίκω η ποιο είναι το στοιχείο που την δικαιώνει.
Ποιό είναι το στοιχείο που την δικαιώνει; Είναι το γεγονός ότι έχει με το μέρος της όπως θα δούμε μια ολόκληρη παράδοση, έναν άλλο νόμο άγραφο, και βάσει αυτού μπορεί να αντιδρά έτσι, να παίρνει δικαιώματα, δεν παίρνει δικαιώματα επειδή η ίδια το θέλει, αλλά επειδή μια παράδοση το θέλει, και την παράδοση αυτή παραβιάζει ο νόμιμος Βασιλεύς, αλλά παραβιάζει. Επομένως η αναμέτρηση είναι σε τέτοια επίπεδα, στα επίπεδα του ορίου του νόμου απέναντι στην παράδοση, απέναντι στην άγραφη παραδοχή, γιατί γίνεται υβριστής ο Κρέων; Eπειδή βάζει τη δική του θέση πάνω από τη άγραφη παραδοχή. Έχει σημασία, ενώ υβρίζει η Αντιγόνη επειδή παρακούει στην πραγματικότητα, εκείνος γίνεται υβριστής επειδή βάζει τη δική του νόμιμη ας πούμε θέση την δύναμή του, την βάζει πάνω ακριβώς από το αίμα των προηγουμένων γενεών.
-Ακροατής: Όπως μας το είπατε όμως, ο Κρέων αναγκάζεται τελικά να ακολουθήσει ένα νόμο που λέει όταν ένας εχθρός επιτεθεί πρέπει να τον σκοτώσουμε. Έχει και ο Κρέων μια ολόκληρη παράδοση βασιλικής εξουσίας. Δεν πρέπει να το βγάζει ο Κρέοντας εκεί πέρα πρέπει να είναι κι αυτουνού μία παράδοση, άρα νομίζω ότι μιλάμε για δύο παραδόσεις.
-Στέλιος Ράμφος: Εδώ μιλάμε για το έργο, το έργο δεν έχει παραδόσεις, στον Κρέοντα έχει τη δύναμη τη δικιά του, εγώ ως Βασιλεύς λέω αυτό, εκείνη την ώρα έχει γίνει υβριστής γιατί χωρίς να λάβει υπ όψιν του τα παραδεδομένα, λέει εγώ αποφασίζω και διατάσω.
-Στέλιος Ράμφος: Έλα Κώστα.
-Κώστας (Ακροατής): Νομίζω ότι πέραν των άλλων το έργο είναι και προφητικό νομίζω για την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Δηλαδή ο Κρέων τι κάνει προσπαθεί να λύσει ένα πρόβλημα το πρόβλημα του θανάτου που έχει την παράδοση από πίσω του με τον νόμο, δηλαδή προσπαθεί να πει ότι όλα είναι πολιτειοκρατία, ενώ το πρόβλημα του θανάτου είναι πέραν του νόμου, είναι καθαρά της ανθρώπινης υπάρξεως, αυτό το πράγμα δεν έχει να κάνει με τον νόμο και νομίζω ότι εκεί ο Σοφοκλής λέει και μάλιστα επειδή ακριβώς επιβάλει τον νόμο στην πλοκή, επιφέρει μια σειρά θανάτων, της Αντιγόνης, του Αίμωνα, και της Ευρυδίκης, που είναι η γυναίκα του Κρέοντα που στο τέλος αυτοκτονεί και η ίδια. Νομίζω λέει ο Σοφοκλής ότι αν όλα γίνουν πολιτειοκρατία θα καταστραφεί η Δημοκρατία αυτό νομίζω είναι.
-Στέλιος Ράμφος: Είναι σωστό αυτό που λες. Τι είναι εκείνο που τσιγκλίζει το Σοφοκλή μέσα σ αυτή την ιστορία και που μέσα στα Ηθικά Νικομάχεια το λαμβάνει υπ όψη του ο Αριστοτέλης; Είναι ακριβώς αυτός ο παράλληλος νόμος πάνω στον οποίο και μόνο, μπορεί να σταθεί ο νόμος του κράτους. Δηλαδή η κοινή συναίνεση, η κοινή παραδοχή της πόλεως, δεν μπορεί ποτέ να μην λαμβάνεται υπ όψιν από την οποιαδήποτε εξουσία. Δεν είναι υποχρεωτικά η Δημοκρατική εξουσία, είναι η οποιαδήποτε εξουσία που μυθικά βολεύει να είναι η εξουσία ενός άρχοντα. Και χωρίς τη Δημοκρατία υπάρχει νόμος, και μάλιστα είναι ο νόμος της πλειοψηφίας, εδώ είναι ο απόλυτος νόμος.
Είναι πράγματα για τα οποία ας πούμε τα επισημαίνει στα Ηθικά Νικομάχεια και στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης λέγοντας προσοχή, εάν φτάνουμε σε σημεία όπου έχουμε τη διασάλευση αυτής της κοινωνικής ισορροπίας υπάρχει τεράστιο πρόβλημα.
Δηλαδή για να το πούμε με πιο σύγχρονους όρους με πιο νεωτερικούς με πιο σημερινούς, δικούς μας όρους, εάν αποφασίσουμε ότι μπορούμε να κάνουμε ας πούμε οτιδήποτε επειδή έχουμε δικαιώματα, χωρίς να ακούμε κανόνες, μπορεί να φτιάξουμε μια κοινωνία η οποία ενδεχομένως να αντιδράσει, τόσο διαλυτικά για τον ίδιο τον εαυτό της όσο θα μπορούσε να αντιδράσει διαλυτικά ο παρανοϊκός για το περιβάλλον του, και για τον εαυτό του.
Στην πραγματικότητα η ανάγνωση του Κρέοντος είναι η ανάγνωση παρανοϊκού ανθρώπου, ο οποίος μόνο τον νόμο του καταλαβαίνει.
Μπορεί λοιπόν να πάμε σε κοινωνίες όπου η οργάνωση της εσωτερικής ταραχής αναζητεί τη συγκέντρωση της αληθείας με τέτοια εμμονή σε ένα σημείο, ώστε οι κοινωνίες να διαλυθούν, γιατί ο ένας νόμος καταργεί όλους τους κανόνες. Ο κίνδυνος του ενός νόμου είναι ότι καταργούνται οι κανόνες σε μια κοινωνία και επομένως πάμε σε ολοκληρωτισμούς.
Δηλαδή η προέκταση της ιστορίας του Κρέοντος στην πραγματικότητα είναι μια προέκταση που μας βοηθάει να καταλάβουμε πολύ Nεωτερικά φαινόμενα όσο και Αρχαϊκά, όπου λαοί και άνθρωποι λειτουργούν βάσει αυτισμού με ένα στοιχείο παρανοίας, όχι ότι τρελαίνονται οι ίδιοι οι άνθρωποι, αλλά διαμορφώνουνε ένα πλαίσιο τέτοιο όπου οι άνθρωποι λειτουργούνε με απόρριψη κάθε στοιχείου ας πούμε εμπιστοσύνης, με δημιουργία εχθρών, και με απόλυτη κι αμείλικτη αντιμετώπιση τους.
Εδώ το ποιο ενδιαφέρον είναι, ότι η επιμονή σε μια γνώμη που δεν εμπεριέχει του άλλου τη γνώμη, είναι προϋπόθεση για έναν ολοκληρωτισμό απέναντι στον οποίο παλεύει πια η Αντιγόνη.
Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι στην παρανοϊκή δομή ο άλλος δεν υπάρχει, γιατί είναι απειλή, άρα, «γεννήθηκα για να αγαπώ» όταν λέει η Αντιγόνη, ακριβώς με πολύ αυστηρή ιατρική ερμηνεία του φαινομένου, δείχνει έναν άνθρωπο ψυχικά υγιή στο πένθος του, ενώ ο άλλος είναι άρρωστος στην αλαζονεία του επάνω.
Είναι πολύ σύγχρονη ας πούμε η ανάγνωση που μπορεί να κάνει κανείς στην ιστορία του Κρέοντος, γιατί ακριβώς μας οδηγεί σε φαινόμενα, Χιτλερισμοί, διάφορα πράγματα τέτοια ας πούμε, που ζούμε και που μπορεί κανείς να απολαύσει πάρα πολύ στην ελληνική ταινία «Τα κίτρινα γάντια».
Τα κίτρινα γάντια είναι το ιδιοφυές εκείνο έργο με τον Σταυρίδη, όπου φαντάζεται ο άνθρωπος ότι τον απατά η γυναίκα του παντού, συνεχώς. Και επινοεί μια θεωρία συνομωσίας οτιδήποτε, που προσπαθεί κάθε φορά να συλλάβει, πως κάθε φορά τον έχει απατήσει. Τα γάντια είναι το τεκμήριο της αθωότητος το τελικό, αλλά είναι ιδιοφυές στη σύλληψη ενός ανθρώπου που έχει ως χαρακτηριστικό της τρέλας του, την ανασφάλεια, την ιδέα ότι τον προδίδει κάποιος, δεν μπορεί να κρατηθεί στον εαυτό του.
Να το δείτε, ένα Σταυρίδη συναρπαστικό. Έχει μεγάλη σημασία για αυτή την ανάγνωση που μας επιτρέπει ακριβώς να δούμε ότι αυτές τις δομές της παρανοίας, μπορούμε να τις βρούμε σε όλων των ειδών τις κοινωνίες. Σε κοινωνίες Αρχαϊκές σε κοινωνίες μοντέρνες Γερμανικές όπως ήταν του μεσοπολέμου, και κοινωνίες σαν τη δική μας σε Σταυρίδηδες, όλους αυτούς, αλλά τα κοινά χαρακτηριστικά είναι αυτά.
Η αδυναμία κατανοήσεως δομών εμπιστοσύνης, και η διαφοροποίηση, η μεταβίβαση των εσωτερικών συγκρούσεων, και η μετάβαση σε δομές επιθετικότητος, όπου στο κλίμα της γενικής ανασφαλείας με τις συνομωσίες που υπάρχουνε με τους προδότες που υπάρχουν γύρω μας, με τους κακούς κτλ, εμείς προσπαθούμε να βρούμε διέξοδο από τη εσωτερική μας ανασφάλεια, η οποία έχει να κάνει με άλλα προβλήματα.
Με το γεγονός ότι μπορεί ακόμη να είμαστε μικρά παιδάκια, η ότι είμαστε ανεκπλήρωτοι μέσα στη ζωή μας, ανολοκλήρωτοι και όλα αυτά τα πράγματα, αλλά είναι σημαντικό κανείς για να μπορέσει να καταλάβει το διαχρονικό που έχουν τέτοια προβλήματα. Όταν εγώ σκεφτόμουν αυτά τα πράγματα πήγε το μυαλό μου κατ ευθείαν στα «Κίτρινα γάντια». Είναι εξαιρετικό, ακριβώς γραμμένο με τρομακτικό ταλέντο, και με μια αυτογνωσία που μόνο τύποι σαν αυτούς που το γράψανε μπορούσανε να έχουν, και που ήτανε οι μεγάλοι μαέστροι του κλασσικού ελληνικού κινηματογράφου.
Άρα λοιπόν έχουμε μπροστά μας μία τέτοια αντίληψη των πραγμάτων όπου τελικά το αρχοντικό, και το ομαίματο ήθος της Αντιγόνης, συνεργάζονται και επιπλέον ταυτίζονται με τον άγραφο νόμο του οικογενειακού βίου, γιατί αυτό το οποίο προστατεύει κατά βάθος η Αντιγόνη είναι οι άγραφοι νόμοι του Σογιού, της Οικογενειακής ζωής, που αποτελεί τον πυρήνα της κοινωνίας.
Ό Κρέων έρχεται προοδευτικότερα να προτείνει μια πραγματικότητα αυτονομημένης πολιτείας, απ τον παλαιότερο θεσμό της οικογενείας, όμως αυτό το βήμα που κάνει και θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει ως αφηρημένα προοδευτικό, δεν μπορεί να είναι εκείνη την εποχή, δηλαδή ο Σοφοκλής στην πραγματικότητα η εμείς σήμερα θα λέγαμε, ότι δεν μπορεί να σταθεί μια κοινωνία αν οι δεσμοί του αίματος, είναι οι κυρίαρχοι δεσμοί της συνοχής της, γιατί ο καθένας τελικά θα κάνει ότι θέλει στο όνομα της συνοχής του αίματος, αλλά το όριο, σ αυτή την περίπτωση είναι, ότι αν θέλουμε να ξεπεράσουμε τη συνοχή του αίματος σε πιο βαθμό μπορούμε να την καταργήσουμε η να αυτονομήσουμε την πολιτική συνοχή απ αυτή τη συνοχή;
Δηλαδή το ζήτημα είναι πολύ λεπτό, πάρα πολύ λεπτό. Η συγκεκριμένη πραγμάτευση του Σοφοκλέους έχει να κάνει με τη κοινωνία του τότε, αλλά εμείς καταλαβαίνουμε ότι παίζεται ένα παιχνίδι πολιτικής ανανεώσεως πολύ ισχυρής και πολιτικής αντιδράσεως επίσης πολύ δυνατής γιατί;
Γιατί το κράτος του Κρέοντος δεν έχει συναισθηματικά δικαιώματα ακόμη. Για να φτάσουμε σε μία ανώτερη πολιτειακή μορφή, πρέπει να μπορέσουν να μεταβιβασθούν τα συναισθήματα από την προτέρα μορφή, που μπορεί να λέγεται οικογένεια, χωριό, η δεν ξέρω τι, στο κράτος. Όσο το κράτος δεν έχει πάρει τα δικαιώματα, τα συναισθήματα, από τις προηγούμενες μορφές, δεν μπορεί να σταθεί.
ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ.
Δεν έχει μεταβιβαστεί το συναίσθημα από το χωριό, από το σόι, από την παρέα, στην απρόσωπη μορφή του κράτους, η οποία όμως περιλαμβάνει τον άγνωστο, ενώ η οικογένεια, η παρέα, και το χωριό, περιλαμβάνουν μόνο τον γνωστό.
Για να καταλάβουμε πιο είναι το Ελληνικό πρόβλημα, γιαυτό κανείς δεν μπορεί να διορθώσει το κράτος, γιατί πρώτα πρέπει να γίνει μεταβίβαση συναισθήματος. Αυτή τη στιγμή προέχει να το καταλάβουμε. Η μεταβίβαση συναισθήματος γίνεται όταν ένας τέτοιος οργανισμός, σε συγκινήσει με τα δοσίματα του.
Σου εξασφαλίζει ασφάλεια, σου φτιάχνει νοσοκομεία, σου φτιάχνει σχολεία, κι όλα αυτά τα πράγματα. Μας ενδιαφέρει η μορφή του προβλήματος, η μορφή του Ελληνικού προβλήματος έγκειται ακριβώς, στο ότι μετά από τόσους αιώνες, ακόμη δεν έχει γίνει η δέουσα μετακίνηση του συναισθήματος από εκεί εκεί.
Αυτό χρειάστηκε να γίνει πολλούς αιώνες στη Ευρώπη. Γιατί υπήρχε κι αυτό, αλλά χρειάστηκε από τον 13ο να φτάσουμε στον 16ο αιώνα για να γίνει η μεταβίβαση του συναισθήματος, και να φτιαχτούν τα κράτη, δηλαδή η Γαλλία, και η Βρετανία, αυτό είναι το μεγάλο μυστικό του να γίνουν η να μην γίνουν κράτη.
Γιατί όλη η Μέση Ανατολή δεν έχει κράτη και άρα έχει φυλές;
Γιατί ο δεσμός του αίματος, η Δικτάτορα θα αναδείξει, ποιός ήταν στη Λιβύη; O Καντάφι, και μετά οι φυλές τώρα που σφάζονται, η αλλιώς το κράτος, το κανονικό που γνωρίζουμε εμείς, δεν μπορεί να γίνει;
Γιατί το κράτος πρέπει να έχει συναίσθημα για τους αγνώστους, δηλαδή να πληρώνεις φόρο για το παιδί που πάει στο σχολείο στην Αλεξανδρούπολη.
Έλα Κώστα
(Ακροατής): Είχα διαβάσει κάποτε σε έναν Άγγλο συγγραφέα ο οποίος συνέκρινε το Αγγλικό κράτος με το Ελληνικό κι έλεγε ότι στο Αγγλικό κράτος ο ασθενής πάει να κάνει την εξέταση και του λένε μετά από έξι μήνες, αλλά μετά έξι μήνες λέει θα έχει πεθάνει. Ενώ στη Ελλάδα του λένε πάλι έξι μήνες και μόλις βγαίνει απ την αίθουσα βρίσκει ένα γνωστό , βρίσκει ένα γνωστό του γνωστού κι αμέσως πάει στις τρεις ημέρες.
-Στέλιος Ράμφος: Είναι η λεγόμενη οικογενειακή σχέση και το πελατειακό κράτος που βασίζεται σ αυτές τις δομές.
(Ακροατής): Έχει μεταβιβαστεί το οικογενειακό συναίσθημα από το κράτος στους ανθρώπους.
-Στέλιος Ράμφος: Όχι. Έχει κατακτηθεί το κράτος από τις οικογένειες. Άλλο το ανθρώπινο λέμε, έχει κατακτηθεί από τις οικογένειες και έχει γίνει πεδίο πελατειακών σχέσεων, για να μιλάμε αντικειμενικά, μιλάμε για ένα πρόβλημα, το οποίο είναι βαθύτατο χρονικά.
Έχει σημασία να το καταλάβουμε, όχι να διαφωνήσουμε, πόσο κρίσιμο θέμα είναι και πόσο η ανθρωπολογική αποτίμηση του προβλήματος έχει τεράστια σημασία προκειμένου να έχουμε διεξόδους πολιτικές.
Στο μέτρο που μπορεί αυτές οι ιδέες, οι αντιλήψεις σιγα σιγά να κερδίζουνε έδαφος, και στο μέτρο που οι ρυθμίσεις που περιλαμβάνουν τους αγνώστους αρχίσουν να έχουν μια ας πούμε αποδοτικότητα, θα μεταφέρεται πλέον το συναίσθημα και σε μορφές τέτοιες, οπότε μπορεί να έχουμε κάποια στιγμή αποτέλεσμα.
Μπορεί ως τότε να μην υπάρχει το λεγόμενο αυτό (κράτος) αλλά μπορούμε να ελπίζουμε ταυτοχρόνως ότι από τη στιγμή που καταλαβαίνουμε κάτι, αν το έχουμε καταλάβει σωστά, έχουμε λόγο να ελπίζουμε.
Κάθε φορά που επεχείρησε στη Ελλάδα ένας σοβαρός μεταρρυθμιστής, ο Κουμουνδούρος, ο Τρικούπης, ο Βενιζέλος, να κάνει κάτι, το έκανε και μετά ένα τεράστιο τσουνάμι ερχόταν και το εξαφάνιζε.
Κάθε φορά συστηματικά.
Ένα τρομερό κύμα ερχότανε και το εξαφάνιζε, μέχρι σήμερα επι μονίμου βάσεως, τι σημαίνει αυτό;
Eρχότανε από πίσω η εκδίκηση της Αντιγόνης, και τα κατάπινε όλα.
Δεν απομυθοποιούμε τίποτα, με αφορμή αυτή την κουβέντα ας πούμε για το έργο, κάνουμε σκέψεις, οι οποίες μας επιτρέπουν να γονιμοποιήσουμε την ανάγνωση μας, και να σκεφτούμε μέσα από αυτά, πράματα τα οποία μπορεί να μας ταλαιπωρούν και εμάς σήμερα επειδή δεν τα καλοκαταλαβαίνει, αυτό είναι το σημαντικό, και γιαυτό το λόγο όταν δεν βρίσκει το συναίσθημα διέξοδο σ αυτά τότε μπορεί να παίξει ένα σχετικό ρόλο κρίσιμο ο λαϊκισμός.
Ο λαϊκισμός είναι το συνολικό συναίσθημα κρατημένο σε ένα ορισμένο επίπεδο.
Δηλαδή χειρώσεως του κράτους και χρησιμοποιήσεως του κράτους για την λαϊκοποίηση στρωμάτων, έχει σημασία να καταλάβουμε το φαινόμενο πριν αποφασίσουμε να μην μας αρέσει, το οποίο είναι πλατύτερο, δεν είναι ελληνικό μόνο. Να καταλάβουμε τους συντελεστές οι οποίοι παίζουν πίσω απ αυτά τα φαινόμενα, τα οποία είναι πολύ εκτεταμένα και τα οποία βεβαίως έχουν μια ειδική βαρύτητα την οποία εμείς, αν την καταλάβουμε θα μπορέσουμε να την σκεφθούμε και να την αντιμετωπίσουμε καλλίτερα.
Αλλά έχει σημασία.
Ο Λαϊκισμός είναι η διαγραφή του κράτους των αγνώστων.
Ο Λαϊκισμός είναι η κολακεία ενός ανεκπλήρωτου εαυτού.
Μάζες πλατύτερες λαϊκές ανεκπληρώτων ανθρώπων στη ζωή τους βρίσκουν κατάλυμα ψυχολογικό, μία κολακεία άνευ όρων, τεραστίων διαστάσεων, και τους λένε εσείς είσαστε το παν, πως είσαστε το παν;
Με ένα επιδοματάκι στη σύνταξη, κι εκεί τελειώνει η ιστορία.
